हालसालै "AQI" वा Air Quality Index शब्द धेरै सुन्न पाइन्छ, विशेषगरी दिल्लीको हावा संकटबारे समाचारमा। तर, आखिर यो सूचकाङ्क भनेको के हो? किन यो हाम्रो लागि महत्वपूर्ण छ? र कसरी हामी यसको सुधारका लागि योगदान दिन सक्छौं?

वायु गुणस्तर सूचकाङ्क (AQI) के हो?

वायु गुणस्तर सूचकाङ्क (Air Quality Index – AQI) हावाको स्वच्छता वा प्रदूषणको स्तर बताउने वैज्ञानिक मापन हो। यो एक अंक (सामान्यतया ० देखि ५०० बीच) मा हावाको अवस्था दर्शाउँछ, जसबाट हामी बुझ्न सक्छौं कि हावा सास फेर्न कति सुरक्षित छ वा छैन।

सरल भाषामा भनौं भने — AQI ले हाम्रो वरपरको हावा सफा छ कि प्रदूषित, र त्यसले हाम्रो स्वास्थ्यमा कस्तो असर पार्छ भन्ने संकेत दिन्छ।

किन महत्वपूर्ण छ AQI?

हावा त सबैले सास फेर्नुपर्ने कुरा हो। यदि हावा नै प्रदूषित भयो भने त्यसको असर सिधै हाम्रो फोक्सो, मुटु, मस्तिष्क र प्रतिरक्षा प्रणालीमा पर्छ।

खराब AQI भएको ठाउँमा दीर्घकालीन रूपमा बस्दा निम्न स्वास्थ्य समस्या देखिन सक्छ:

• श्वासप्रश्वासका रोग (जस्तै दम, COPD)
• मुटु सम्बन्धी रोग
• आँखामा जलन, घाँटी दुख्ने, थकान
• बालबालिकामा फोक्सो विकासमा असर
• वृद्ध र दीर्घ रोगीहरूमा अवस्था झन् बिग्रनु

दिल्ली जस्तो सहरमा, हरेक वर्ष चिसो मौसममा AQI “Severe” तहमा पुग्छ। त्यतिबेला हावामा धुलो, धुवाँ, र बाली जलाउने धुवाँ मिसिएर सास फेर्नै कठिन हुन्छ।

AQI कसरी मापन गरिन्छ?

AQI विभिन्न हावामा रहेका प्रदूषक तत्वहरूको मात्रा नापेर तयार गरिन्छ। ती प्रदूषकहरू हुन्:

1. PM2.5 – स–साना धुलोका कणहरू (फोक्सोभित्र पुग्ने)
2. PM10 – ठूला धुलोका कणहरू
3. NO₂ (Nitrogen Dioxide) – सवारी साधनको धुवाँ
4. SO₂ (Sulphur Dioxide) – उद्योग तथा डीजल ईन्धनबाट
5. CO (Carbon Monoxide) – अधजलेका इन्धनबाट
6. O₃ (Ozone) – रासायनिक प्रतिक्रियाबाट बनेको प्रदूषक

यी सबैको मापनपछि औसत गणना गरी एक अंकमा रूपान्तरण गरिन्छ।

AQI स्तर र यसको अर्थ

दिल्लीमा प्रायः नोभेम्बर–डिसेम्बर महिनामा AQI 400 भन्दा माथि पुग्छ। यस समयमा विद्यालयहरू बन्द गर्नेदेखि सवारीसाधन सीमित गर्नेसम्मका कदम चालिन्छन्।

हामी कसरी जान्न सक्छौं AQI?

हाम्रो सहर वा स्थानको AQI जान्नका लागि विभिन्न माध्यमहरू उपलब्ध छन्।

• मोबाइल एप्स: AirVisual, Plume Labs, AQI Nepal
• गुगल वा मौसम जानकारी: “AQI of Biratnagar” भनेर खोज्दा तुरुन्त परिणाम आउँछ।

हावाको गुणस्तर सुधार्ने उपायहरू

व्यक्तिगत स्तरमा

• सवारीसाधनको प्रयोग घटाउने, सकेसम्म हिँड्ने वा साइकल चलाउने
• वाहनको मर्मत नियमित गर्ने
• धुलो हुने ठाउँमा मास्क प्रयोग गर्ने
• घर वरपर हरियो बोटबिरुवा लगाउने
• फोहर वा बाली जलाउने काम नगर्ने

समुदाय र सरकार स्तरमा

• सार्वजनिक यातायात सुधार्ने
• उद्योगबाट निस्किने धुवाँ नियमन गर्ने
• हरित क्षेत्र बढाउने (Green belt development)
• सवारी नियन्त्रण कार्यक्रम (जस्तै दिल्लीको Odd-Even system) लागू गर्ने
• विद्यालय र अस्पताल वरपर धुवाँरहित क्षेत्र बनाउने

निष्कर्ष

AQI केवल एउटा आँकडा होइन - यो हाम्रो स्वास्थ्यको दर्पण हो। दिल्लीको जस्तै अवस्था नेपालका ठूला सहरहरूमा पनि नदोहोऱ्याउन, अहिले नै सचेत हुन जरुरी छ।

हामी सास फेर्ने हावा शुद्ध राख्न सक्यौं भने, त्यो केवल वातावरणको हित होइन, हाम्रो जीवनको सुरक्षाको लागि पनि सबैभन्दा ठूलो लगानी हुनेछ।

के तपाईंले आज आफ्नो सहरको AQI हेर्नुभयो? अबदेखि बिहान मौसम मात्र होइन, हावाको स्वास्थ्य पनि जाँच्ने बानी बसालौं।