डा. पार्थ गुरागाईं, सामुदायिक चिकित्सा विभाग, बिराट मेडिकल कलेज
नेपालमा जाडोयाम केवल तापक्रम घट्ने समय होइन, हाम्रो जीवनशैली, खानपान, व्यवहार र स्वास्थ्य दुवैमा परिवर्तन ल्याउने मौसम हो। बिहानको कुहिरो, दिउँसोको हल्का घाम, र साँझको कठ्याङ्ग्रिने हावा । यी सबैले हाम्रो शरीरको प्रतिक्रिया प्रणालीमा सीधा असर गर्छन्। त्यसैले जाडो केवल कपडा थप्ने मौसम होइन, स्वास्थ्यमा पनि सचेत हुने समय हो।
जाडोयाममा स्वास्थ्यमा पर्ने असर
जाडोमा शरीरको तापक्रम घटेपछि शरीरले भित्री तातोपन कायम राख्नका लागि बढी ऊर्जा प्रयोग गर्छ। त्यसको असर हाम्रो रक्तसञ्चार, पाचन र प्रतिरक्षा प्रणालीमा पर्छ।
- फोक्सो र श्वासप्रश्वासमा असर:
जाडोमा हावा सुख्खा र चिसो हुन्छ। यस्तो हावाले घाँटी सुख्खा बनाउँछ, फोक्सोमा जलन ल्याउँछ र रुघाखोकी वा दमका समस्या बढाउँछ। वृद्ध र बालबालिकामा यो अझ बढी देखिन्छ।
- मुटु र रक्तसञ्चार प्रणालीमा असर:
चिसोमा रगतका नसा संकुचित हुने भएकाले रक्तचाप बढ्छ। यसले मुटुका बिरामीमा समस्या बढाउँछ। त्यसैले मुटु रोग भएका व्यक्तिले विशेष सतर्कता अपनाउनुपर्छ।
- छालाको स्वास्थ्यमा असर:
सुख्खा हावाले छाला फाट्ने, ओठ टुट्ने, हात–खुट्टा चिलाउने र अनुहारमा रुखोपन ल्याउने गर्छ। यस्तो अवस्थामा छालाको नियमित स्याहार आवश्यक हुन्छ।
- मानसिक स्वास्थ्यमा असर:
सूर्यको किरण कम हुने र घरभित्र लामो समय बिताउने बानीले केही मानिसमा उदासी, आलस्य, र उत्साहहीनता ल्याउँछ। यसलाई “Seasonal Affective Disorder” भनिन्छ।
जाडोमा स्वास्थ्य जोगाउने उपायहरू
१. तातो, पौष्टिक र सन्तुलित खाना खानुहोस्
जाडोमा शरीरलाई तातो र बलियो बनाउने खाना खानुपर्छ।
- बिहान नास्तामा तातो दूध, दाल, ओखर, बदाम, आलस, अण्डा, वा चिउरा दूधमा मिसाएर खान सकिन्छ।
- बेलुकी सूप, दलिया, तातो दालभात, गेडागुडी, र सागसब्जी प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ।
- भिटामिन C युक्त फलफूल (जस्तै स्याउ, सुन्तला, कागती, अमला) खाँदा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बढ्छ।
- अत्यधिक तरेको र बोसोयुक्त खाना कम गर्नुहोस्, किनकि जाडोमा शारीरिक क्रियाकलाप घट्ने भएकाले बोसो सजिलै जम्मा हुन्छ।
२. शरीरलाई न्यानो राख्नुहोस्
- न्यानो कपडा तह-तहमा लगाउनुहोस्। पहिलो तहको कपडा हल्का र सास फेर्न सजिलो हुनुपर्छ, त्यसपछि ऊनी वा फ्लीस कपडा लगाउँदा शरीरको ताप टिकिरहन्छ।
- टाउको, कान, हात र खुट्टा ढाक्नु अति आवश्यक छ, किनकि यी भागबाट धेरै ताप निस्कन्छ।
- बिहानको घाममा १५-२० मिनेट बस्नुहोस्। यसले भिटामिन D प्रदान गर्छ र शरीरलाई स्वाभाविक तातोपन दिन्छ।
३. पानीको कमी हुन नदिनुहोस्
जाडोमा तिर्खा कम लाग्छ, तर शरीरले पानी चाहिँ सधैं माग्छ।
- तातो वा न्यानो पानी नियमित पिउनुहोस्।
- सुप, हरियो चिया, वा तातो दुध पनि राम्रो विकल्प हुन्।
- पानीको कमी हुँदा छाला सुख्खा, शरीर थाक्लिने र पाचन समस्या बढ्ने गर्छ।
४. छालाको स्याहारमा ध्यान दिनुहोस्
- स्नान गर्दा धेरै तातो पानी प्रयोग नगर्नुहोस्, यसले छालाको प्राकृतिक तेल नष्ट गर्छ।
- स्नानपछि तुरुन्त मोइस्चराइजर लगाउनुहोस्।
- ओठमा घ्यू, भ्यसलिन वा घरेलु तेल प्रयोग गर्नुहोस्।
- घरभित्रको हावा सुख्खा भएमा, पानीको भाँडा राखेर वा ह्युमिडिफायर प्रयोग गरेर हावा नमिलो बनाउनुहोस्।
५. संक्रमण र रोगबाट जोगिन सावधानी अपनाउनुहोस्
- हात-मुख सफा राख्नुहोस् र भीडभाडमा मास्क लगाउनुहोस्।
- घरभित्र घाम प्रवेश हुने बनाउनुहोस्। बिहानबेलुका ढोका–झ्याल खुला गरेर हावापानी सन्तुलनमा राख्नुहोस्।
- बालबालिका र वृद्धहरूलाई न्यानो कपडा र पौष्टिक खाना सुनिश्चित गर्नुहोस्।
- फ्लू वा निमोनिया विरुद्धको खोप लगाउन चिकित्सकको सल्लाह लिनुहोस्।
६. व्यायाम र चलायमान जीवनशैली अपनाउनुहोस्
जाडोमा शरीरलाई चलायमान राख्नु सबैभन्दा कठिन हुन्छ, तर यही बेला व्यायाम अझ आवश्यक हुन्छ।
- बिहान वा दिउँसो घाम लागेको बेला २०-३० मिनेट हिँड्ने बानी बसाल्नुहोस्।
- घरभित्र योग, स्ट्रेचिङ, वा नृत्य पनि उपयोगी हुन्छ।
- निष्क्रिय रहँदा बोसो बढ्ने, मुटु रोग र मधुमेहको जोखिम बढ्ने हुनाले दैनिक चलायमान रहनु अत्यावश्यक छ।
७. मानसिक स्वास्थ्यको हेरचाह गर्नुहोस्
जाडोमा बाहिरी गतिविधि घट्दा मानिस एक्लोपन, थकान र उदासी महसुस गर्न सक्छन्।
- परिवारसँग समय बिताउनुहोस्, कुरा गर्नुहोस्, हल्का हास्यरस कार्यक्रम हेर्नुहोस्।
- आफ्नो मनपर्ने गीत सुन्नुहोस् वा किताब पढ्नुहोस्।
- बिहानको घाममा बस्दा शरीरसँगै मन पनि तातिन्छ।
निष्कर्ष
जाडोयाम चुनौतीपूर्ण भए पनि सावधानी र सही बानीहरूले यसलाई रमाइलो र स्वास्थ्यमय बनाउन सकिन्छ। हाम्रा हजुरआमाहरूले भनिन्थ्यो - “जाडोमा स्याहार राम्रो गरे वर्षभरि रोग लाग्दैन।” यो भनाइ अहिले पनि उत्तिकै सत्य छ।
तातो र पौष्टिक खाना, न्यानो कपडा, पर्याप्त पानी, नियमित व्यायाम, र सकारात्मक सोच । यी नै जाडो पार गर्ने पाँच आधार हुन्।
जाडोको कुहिरो हटाउन सकिँदैन, तर सचेत बानीले त्यसको असर घटाउन सकिन्छ। यस वर्षको जाडो आफ्नो शरीर, मन र बानीसँग मित्रता गरेर बिताऔं । किनकि स्वस्थ रहनु नै सबैभन्दा ठूलो न्यानोपन हो।
कम्पनी दर्ता नं.- ३७६१९२/८२८३