नेपाल सरकारले हालैका वर्षहरूमा गम्भीर रोगहरूका बिरामीलाई सहयोग गर्न २ लाख रुपैयाँसम्मको निःशुल्क उपचारको सुविधा सुरु गरेको छ। क्यान्सर, मुटु रोग, मिर्गौला विफलता, मेरुदण्ड र मस्तिष्क चोट, पार्किन्सन, अल्जाइमर र सिकलसेल एनिमिया जस्ता ८ रोगको सूचीमा पर्ने बिरामीहरूलाई राहत मिल्नु प्रशंसनीय कुरा हो।

तर अब प्रश्न उठ्छ — के हामी केवल उपचारमा ध्यान दिइरहन्छौं? कि अब समय आएको छ रोग हुनु भन्दा पहिले नै त्यसको पहिचान गरेर रोकथाममा केन्द्रित हुने?
यस लेखमा हामी एक नयाँ सोचतर्फ उन्मुख हुन्छौं — "उमेर अनुसारको स्वास्थ्य परीक्षण"।

१. समयमै पत्ता लाग्ने हो भने, रोग सजिलै नियन्त्रण हुन्छ
हाम्रो समाजमा धेरै रोगहरू ढिलो पत्ता लाग्ने कारणले जटिल बन्दै गएका छन्। क्यान्सर, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, मिर्गौलाको खराबी जस्ता रोगहरू प्रायः अन्तिम अवस्थामा मात्र थाहा पाउने गरिन्छ। यस्तो अवस्थामा उपचार खर्चिलो मात्र होइन, मानसिक तनाव, श्रमशक्ति गुमाउने अवस्था र परिवारको आर्थिक भार बढ्छ।
तर यदि उमेर अनुसारको परीक्षण (age-appropriate screening) हुने हो भने, यी रोगहरू समयमै थाहा पाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।

२. उमेर अनुसार परीक्षण के हो?
उमेर अनुसारको परीक्षण भन्नाले मानिसको उमेर, लिङ्ग, पारिवारिक इतिहास र जोखिमको आधारमा नियमित रूपमा स्वास्थ्य परीक्षण गरिने प्रक्रिया हो। उदाहरणका लागि:
३० वर्षदेखि: रक्तचाप, मधुमेह, मिर्गौला कार्य, तौल–उचाइको अनुपात (BMI) जस्ता सामान्य परीक्षण
४० वर्षपछिका महिलाहरू: स्तन क्यान्सरको स्क्रिनिङ (मेमोग्राफी)
४५ वर्षपछिका सबै: पेट र आन्द्राको क्यान्सरको परीक्षण (colon cancer screening)
५० वर्षपछिका पुरुषहरू: प्रोस्टेट क्यान्सरको स्क्रिनिङ; पार्किन्सन र अल्जाइमरको जोखिम मूल्याङ्कन
शिशु र किशोर: एनिमिया, दृष्टि, श्रवण, शारीरिक विकास र मानसिक स्वास्थ्य जाँच
यी परीक्षणहरू यथासमयमा गरिँदा हामीले रोग फैलिनु अगावै नियन्त्रण गर्न सक्छौं।

३. रोगको उपचार होइन, रोग रोकथामको संस्कृति बनाऔं
हामीले सधैँ उपचारमै ध्यान दिएर सरकारको भार बढाएका छौं। यदि स्क्रिनिङको प्रविधि र प्रक्रिया अपनाइयो भने:
रोग समयमै पत्ता लाग्छ
उपचार सरल र सस्तो हुन्छ
बिरामीको जीवनस्तर राम्रो हुन्छ
सरकारी खर्च घट्छ
श्रमशक्ति बच्छ
रोकथाम नै सबैभन्दा मानवीय, खर्चकम, र दिगो उपाय हो।

४. अन्य देशका उदाहरण हेर्नुहोस्
अमेरिका, बेलायत, अष्ट्रेलिया जस्ता देशहरूमा उमेर अनुसारको स्क्रिनिङ अनिवार्य जस्तै छ। जनताले त्यो अनिवार्यतालाई आफ्नो अधिकारकै रूपमा लिएका छन्। हामीले पनि नेपालमा यस्तै संरचना विकास गर्नुपर्छ।
नेपाल सरकारको "बिमा कार्यक्रम" छ, "सघन उपचार सहयोग कार्यक्रम" छ। अब त्यसैसँग जोडेर स्क्रिनिङ पनि व्यवस्थित गरिनुपर्छ।

५. अब के गर्ने?
नीति निर्माण: नेपाल सरकारले उमेर अनुसारको परीक्षण कार्यक्रम नीति तहमै निर्माण गर्नुपर्छ।
जनचेतना: विद्यालय, अस्पताल, रेडियो, टिभी र सामाजिक सञ्जालमार्फत स्क्रिनिङको महत्त्व बुझाउनु पर्छ।
समुदाय केन्द्रित कार्यक्रम: महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकादेखि नगरपालिका स्वास्थ्य इकाईसम्म प्रयोग गरेर स्क्रिनिङ अभियान चलाउन सकिन्छ।
सार्वजनिक–निजी साझेदारी: निजी क्षेत्रसँगको सहकार्यले सुविधा विस्तार गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

निष्कर्ष: स्वास्थ्यका लागि समयमै थाहा पाउने संस्कार सुरु गरौं
अहिलेको युगमा स्वास्थ्य परीक्षण विलासिता होइन, आवश्यकता हो। हामी केवल रोग लागेको पछि अस्पताल धाउने परिपाटीलाई बदलेर, "रोग हुनु अगाडि पत्ता लगाउने संस्कृति" विकास गरौँ।
उमेर अनुसारको स्वास्थ्य परीक्षण हाम्रा आफ्ना, हाम्रा बालबालिका, बुवा–आमा र पूरै समाजको लागि सुरक्षाको ढाल बन्न सक्छ। आजैदेखि चेतनशील बनौं। स्वास्थ्य परीक्षण गरौं। रोग रोकौं। जीवन जिऔं ।